W przededniu wybuchu II wojny światowej Polska dysponowała unikalną formacją wojskową – Flotyllą Rzeczną Marynarki Wojennej, stacjonującą w Pińsku na rzece Pinie. Była to jednostka specjalizująca się w działaniach na wodach śródlądowych, operująca na tzw. “morzu pińskim” – w rozległym dorzeczu Prypeci. Flotylla odegrała istotną rolę w obronie wschodnich granic kraju, a jej historia w 1939 roku stanowi ważny, choć często niedoceniany, element kampanii wrześniowej.
Geneza i rozwój Flotylli
Flotylla Rzeczna wywodziła się z utworzonej 19 kwietnia 1919 roku Flotylli Pińskiej, powołanej z inicjatywy porucznika marynarki Jana Giedroycia. Początkowo składała się z trzech motorówek: “Lech”, “Lisowczyk” i “Lizdejko”, które prowadziły działania rozpoznawcze i patrolowe podczas wojny polsko-bolszewickiej. W miarę upływu czasu flotylla rozrastała się, zdobywając doświadczenie w walkach na rzekach i terenach bagiennych Polesia.
Po zakończeniu działań wojennych i podpisaniu traktatu ryskiego w 1921 roku, Flotylla Pińska została przekształcona w Flotyllę Rzeczną Marynarki Wojennej. W latach 20. i 30. XX wieku jednostka była systematycznie rozbudowywana i modernizowana, stając się jedyną flotyllą rzeczną w Polsce po likwidacji Flotylli Wiślanej w 1925 roku.
Stan Flotylli w 1939 roku
W 1939 roku Flotylla Rzeczna była dobrze zorganizowaną i wyszkoloną formacją, dysponującą różnorodnymi jednostkami pływającymi przystosowanymi do działań na rzekach i terenach zalewowych. Jej główną bazą był Pińsk, gdzie znajdowały się:
- Komenda Portu Wojennego,
- koszary i zaplecze logistyczne,
- warsztaty remontowe,
- składy amunicji i paliw.
Skład jednostek pływających
Na początku września 1939 roku Flotylla dysponowała następującymi jednostkami:
- 6 monitorów rzecznych: m.in. ORP “Kraków”, ORP “Wilno”, ORP “Warszawa”, ORP “Pińsk”, ORP “Horodyszcze”, ORP “Toruń”.
- 3 kanonierki rzeczne: ORP “Zuchwała”, ORP “Zaradna”, ORP “Zawzięta”.
- 4 statki uzbrojone: w tym ORP “Generał Sikorski”, ORP “Hetman Chodkiewicz”, ORP “Generał Szeptycki”.
- 17 kutrów uzbrojonych: przeznaczonych do patrolowania i działań rozpoznawczych.
- 7 trałowców rzecznych: do oczyszczania akwenów z min.
- Statek minowo-gazowy ORP “Mątwa”.
- Jednostki pomocnicze: holowniki, motorówki, krypy mieszkalne i transportowe.
Kadra dowódcza
Dowódcą Flotylli w 1939 roku był komandor Witold Zajączkowski, doświadczony oficer marynarki. Jego zastępcą był komandor porucznik Henryk Eibel, a szefem sztabu major dyplomowany artylerii Władysław Szczekowski. Kadra oficerska była dobrze wyszkolona i posiadała doświadczenie zarówno w działaniach morskich, jak i rzecznych.
Przygotowania do wojny
W obliczu narastającego zagrożenia ze strony Niemiec i Związku Radzieckiego, Flotylla Rzeczna podjęła szereg działań mających na celu wzmocnienie obrony wschodnich granic Polski. Wiosną 1939 roku utworzono w ramach Flotylli Oddział Wydzielony Rzeki Wisły, który miał operować na Wiśle w rejonie Warszawy.
Marynarze flotylli przechodzili intensywne szkolenia, przygotowując się do ewentualnych działań bojowych. Jednostki pływające były remontowane i uzbrajane, aby sprostać wyzwaniom, jakie mogła przynieść nadchodząca wojna.
Działania podczas kampanii wrześniowej
Po wybuchu wojny 1 września 1939 roku, Flotylla Rzeczna przystąpiła do realizacji swoich zadań obronnych. Jednak szybki postęp wojsk niemieckich oraz agresja Związku Radzieckiego 17 września skomplikowały sytuację na froncie wschodnim.
Ewakuacja i samozatopienie jednostek
W obliczu zagrożenia zajęcia baz przez nieprzyjaciela, dowództwo Flotylli podjęło decyzję o ewakuacji personelu i zatopieniu jednostek pływających, aby nie dostały się w ręce wroga. Proces ten rozpoczął się 17 września i trwał kilka dni.
Marynarze, po zatopieniu swoich okrętów, zostali zorganizowani w bataliony morskie i dołączyli do Samodzielnej Grupy Operacyjnej “Polesie” pod dowództwem generała brygady Franciszka Kleeberga. Wzięli udział w walkach lądowych, m.in. w bitwie pod Kockiem – ostatniej bitwie kampanii wrześniowej.
Walki lądowe spieszonych marynarzy
Spieszeni marynarze wykazali się odwagą i wysokim morale w starciach z wojskami niemieckimi i radzieckimi. Utworzyli m.in.:
- 3. batalion morski w ramach 182. Pułku Piechoty,
- kompanię morską w 179. Pułku Piechoty.
Ich doświadczenie i dyscyplina były cennym wsparciem dla walczących oddziałów piechoty.
Losy Flotylli po kapitulacji
Po kapitulacji SGO “Polesie” 6 października 1939 roku, wielu marynarzy trafiło do niewoli niemieckiej lub radzieckiej. Zatopione jednostki Flotylli zostały w większości wydobyte przez Sowietów i wcielone do Flotylli Dnieprzańskiej.
Znaczenie Flotylli Rzecznej w 1939 roku
Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej odegrała istotną rolę w obronie wschodnich granic Polski w 1939 roku. Jej istnienie było dowodem na wszechstronność i elastyczność polskich sił zbrojnych, które potrafiły dostosować się do specyficznych warunków terenowych.
Dziedzictwo i pamięć
Mimo że Flotylla nie miała okazji do stoczenia dużych bitew na wodzie, jej wkład w kampanię wrześniową jest nieoceniony. Marynarze, którzy walczyli jako piechota, pokazali swoje zaangażowanie i patriotyzm.
Współcześnie pamięć o Flotylli Rzecznej jest pielęgnowana przez historyków i pasjonatów wojskowości. Stanowi ona ważny element dziedzictwa Marynarki Wojennej i historii Polski.
Podsumowanie
Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej w 1939 roku była formacją unikalną w skali europejskiej. Jej historia pokazuje, jak ważne jest dostosowanie sił zbrojnych do specyficznych warunków geograficznych i zagrożeń. Choć jej działania zostały przerwane przez agresję dwóch totalitarnych mocarstw, pamięć o jej poświęceniu i odwadze pozostaje żywa.