ORP “Pomorzanin” zajmuje szczególne miejsce w historii Polskiej Marynarki Wojennej jako pierwszy okręt, który wszedł w skład floty II Rzeczypospolitej. Jego historia, pełna przemian i adaptacji, odzwierciedla determinację młodego państwa w budowie nowoczesnych sił zbrojnych mimo ograniczonych zasobów i braku bezpośredniego dostępu do morza.
Geneza i Budowa
ORP “Pomorzanin” pierwotnie został zbudowany w 1893 roku w niemieckiej stoczni Gebrüder Sachsenberg w Roßlau (Elbe) jako SS “Deutschland”. Był to mały płaskodenny żelazny parowiec pasażersko-pocztowo-towarowy, przeznaczony do żeglugi przybrzeżnej. Statek miał pojemność 186 BRT i mógł przewozić około 200 pasażerów. Jego konstrukcja była dostosowana do operacji na płytkich wodach, co uczyniło go idealnym kandydatem do przyszłych działań w flotyllach rzecznych.
Podczas I wojny światowej, “Deutschland” służył w niemieckiej marynarce wojennej jako pomocniczy patrolowiec pod nazwą “Wotan”. Po zakończeniu wojny okręt znalazł się w Rostocku, gdzie został kupiony przez firmę Behnke & Sieg z Hamburga i przemianowany na “Wotan”.
Przejście do Służby Polskiej
W grudniu 1919 roku okręt został zakupiony przez Polskę za pośrednictwem kapitana marynarki Józefa Unruga, ponieważ Niemcy nie chcieli sprzedawać statku bezpośrednio rządowi polskiemu. 10 lutego 1920 roku jednostka otrzymała nazwę “Pomorzanin” i została oficjalnie wcielona do Polskiej Marynarki Wojennej. Przebudowa na okręt hydrograficzny przeprowadzona została w stoczni Wojana w Gdańsku, pod nadzorem inż. Aleksandra Rylke. 1 maja 1920 roku okręt został po raz pierwszy oficjalnie poświęcony i podniesiono na nim polską banderę wojenną w Gdańsku.
Incydent z brytyjskimi krążownikami
Podczas swojego pierwszego rejsu z polską banderą, ORP “Pomorzanin” mijał trzy brytyjskie krążowniki “Castor”, “Delhi” i “Danae”. Choć wymieniono przepisowe honory wojskowe, nie wiedzieliśmy wtedy, że “Danae” w 1944 roku podniesie biało-czerwoną banderę i przyjmie nazwę “Conrad”. To historyczne spotkanie dwóch okrętów II Rzeczypospolitej – pierwszego i ostatniego, najmniejszego i największego.
Dane Techniczno-Taktyczne ORP „Pomorzanin”
- Typ okrętu: Monitor rzeczny, okręt hydrograficzny
- Wyporność:
- Początkowa: około 220 ton
- Wymiary:
- Długość: 36 m (między pionami)
- Szerokość: 3,6 m
- Zanurzenie: 1,9–2,5 m
- Napęd: Maszyna parowa o mocy 240 KM
- Prędkość maksymalna: 8–9 węzłów
- Uzbrojenie: Początkowo brak stałego uzbrojenia
- Załoga:
- Początkowo: 28 osób
- Po modernizacji: do 40 osób (oficerowie i marynarze)
Służba w Polskiej Marynarce Wojennej
Po oficjalnym wprowadzeniu do służby, ORP “Pomorzanin” został przydzielony do Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej w Pińsku. Jego głównymi zadaniami były:
- Transport i logistyka: Przewóz żołnierzy, sprzętu wojskowego oraz zaopatrzenia między portami polskiego wybrzeża.
- Operacje hydrograficzne: Pomiar i mapowanie rzek, zapewnienie bezpieczeństwa na drogach wodnych oraz wspieranie operacji wojskowych na terenach zalewowych.
- Szkolenia marynarzy: Służył jako jednostka szkoleniowa dla nowych rekrutów Marynarki Wojennej, przygotowując załogę do przyszłych działań bojowych.
- Wsparcie operacyjne: Współpraca z jednostkami lądowymi w operacjach ofensywnych i defensywnych na terenach Polesia.
Rola i Znaczenie
ORP “Pomorzanin” był nie tylko symbolem odrodzenia polskiej marynarki wojennej, ale także praktycznym narzędziem w operacjach rzecznych. Jego obecność na rzekach Prypeć i Pina była kluczowa dla utrzymania kontroli nad szlakami wodnymi, które były istotne dla logistyki wojskowej. Monitor ten wspierał operacje ofensywne i defensywne, umożliwiając szybkie przemieszczanie się sił zbrojnych oraz zabezpieczanie strategicznych punktów wodnych.
Kampania Polsko-Bolszewicka 1919–1920
Podczas wojny polsko-bolszewickiej ORP “Pomorzanin” odegrał znaczącą rolę w operacjach na rzekach Polesia. Jednym z najważniejszych starć była bitwa pod Czarnobylem, która miała miejsce 27 kwietnia 1920 roku.
Bitwa pod Czarnobylem
Największa bitwa rzeczna tej wojny rozegrała się na rzece Prypeć pomiędzy miastami Lelow i Czarnobyl. Polskie siły składały się z okrętu “Pomorzanin”, motorowej łodzi pancernej “MP-1” oraz trzech uzbrojonych motorówek. Naprzeciw im stanęły jednostki bolszewickiej Flotylli Dnieprzańskiej, dysponujące 12 uzbrojonymi statkami i okrętami.
W trakcie 12-godzinnej walki polskie okręty wykazały się znaczną determinacją i skutecznością. Dzięki zaawansowanemu uzbrojeniu i doskonałej taktyce, ORP “Pomorzanin” wraz z towarzyszącymi jednostkami zdołał zatopić jeden z bolszewickich okrętów oraz uszkodzić dwa inne. Polskie siły zdobyły również kilka jednostek wroga, co stanowiło kluczowy sukces operacyjny.
Dr Michał Mackiewicz z Muzeum Wojska Polskiego podkreśla:
“Polacy nie oddali pola. Krótka bitwa szybko przerodziła się w blisko 30-kilometrowy pościg za Sowietami. Udało się zatopić jeden nieprzyjacielski okręt, dwa inne najpewniej zostały uszkodzone, wreszcie kilka różnej wielkości przeszło w ręce polskie.”
Znaczenie Bitwy
Bitwa pod Czarnobylem była największym sukcesem Flotylli Pińskiej i jedną z najważniejszych operacji rzecznych polskiej marynarki wojennej. Zdobycie portu czarnobylskiego umożliwiło dalsze operacje na rzekach Prypeć i Dniepr, wspierając ofensywę polskich wojsk na Kijów. Bitwa ta została upamiętniona na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie inskrypcją: “Czarnobyl 27 IV 1920”, a data ta stała się świętem Flotylli Pińskiej, obchodzonym z wielką pompą w II Rzeczypospolitej.
Dalsze Losy Flotylli Pińskiej
Po zdobyciu Czarnobyla Flotylla Pińska kontynuowała działania na Dnieprze, wspierając polskie wojska w ofensywie na Kijów. Jednak w wyniku kontrataku bolszewików latem 1920 roku, jednostki flotylli zostały odcięte od głównych sił. W obliczu zagrożenia przejęciem przez wroga, 2 sierpnia 1920 roku podjęto decyzję o samozatopieniu okrętów i rozwiązaniu jednostki.
Marynarze flotylli nie zaprzestali jednak walki. Wielu z nich dołączyło do oddziałów lądowych, tworząc Pułk Morski, który bił się pod Ostrołęką, Grodnem oraz Białymstokiem. Ich odwaga i determinacja przyczyniły się do powstrzymania bolszewickiej ofensywy, co stanowiło istotny wkład w sukcesy polskiej armii w tej kampanii.
Koniec Służby ORP “Pomorzanin”
Po zatopieniu okrętu ORP “Pomorzanin”, jego załoga przeszła do walki jako część Samodzielnej Grupy Operacyjnej “Polesie” generała Franciszka Kleeberga. Flotylla Pińska, wraz z innymi jednostkami rzecznymi, została rozwiązana, a marynarze dołączyli do piechoty, kontynuując walkę na lądzie.
ORP “Pomorzanin” oficjalnie został wycofany ze służby 25 lutego 1922 roku, a w dalszej części swojej historii służył jako statek handlowy “Kaszuba”. W 1932 roku został ponownie wcielony do Marynarki Wojennej, a następnie używany do 1939 roku jako statek towarowy “Pomian”.
Losy “Pomorzanina” po Wycofaniu ze Służby Wojskowej
Po wycofaniu ze służby wojskowej w 1932 roku, ORP “Pomorzanin” został sprzedany prywatnemu armatorowi – firmie Wanda i Jerzy Górniccy z Płocka, za 14 000 zł. Do 1939 roku pływał po Wiśle na trasie Tczew-Gdańsk-Gdynia jako statek towarowo-pasażerski “Pomian”; portem macierzystym była Gdynia. Przebudowano go w Stoczni Gdyńskiej, przystosowując go bardziej do przewozu towarów, co zwiększyło jego nośność do około 180 ton. Od 1934 roku eksploatował go Polska Żegluga Rzeczna “Vistula”.
Wyprawa i Zatopienie przez Niemców
Po wybuchu II wojny światowej, “Pomian” został przejęty przez Niemców. W 1945 roku został zatopiony przez Niemców w stoczni Wojana w Gdańsku. Następnie został wydobyty i przetransportowany do Stoczni Gdańskiej, jednak odbudowa okazała się nieopłacalna, a wrak został pocięty na złom w 1950 roku.
Dowódcy ORP “Pomorzanin”
- por. mar. Jerzy Rychłowski (od III 1920)
- kpt. mar. Jerzy Kłossowski (od I 1924)
- por. mar. Edward Pacewicz (od 1925)
- por./kpt mar. Karol Zagrodzki (od X 1934 – IX 1936)
Kalendarium
- 1893: Zbudowany jako SS “Deutschland” w stoczni Gebrüder Sachsenberg, Roßlau (Elbe), Cesarstwo Niemieckie.
- Przed 1918: Służył jako statek pasażerski w Niemczech, później jako patrolowiec “Wotan” podczas I wojny światowej.
- Grudzień 1919: Zakupiony przez Polskę w Hamburgu.
- 10 lutego 1920: Otrzymał nazwę “Pomorzanin” i został wcielony do Polskiej Marynarki Wojennej.
- 1 maja 1920: Po remoncie i adaptacji, podniesiono polską banderę wojenną w Gdańsku.
- 4 maja 1920: Przybycie do Pucka.
- 25 lutego 1922: Wycofanie ze służby wojskowej i przemianowanie na “Kaszuba”.
- 1924-1932: Służył jako statek handlowy “Pomian”.
- 1932: Ponowne wcielenie do Marynarki Wojennej.
- 1939: Przejęty przez Niemców po kampanii wrześniowej.
- 1945: Zatopiony przez Niemców w stoczni Wojana w Gdańsku.
- 1950: Wrak pocięty na złom.
Dziedzictwo i Pamięć
ORP “Pomorzanin” pozostaje ważnym symbolem pierwszych kroków Polskiej Marynarki Wojennej w okresie międzywojennym. Jego działania podczas wojny polsko-bolszewickiej pokazują, jak kluczowe było wsparcie operacji lądowych przez siły rzeczne. Monitor ten był pionierem, otwierając drogę do budowy nowoczesnej floty wojennej, która w późniejszych latach miała odegrać istotną rolę w obronie wybrzeża i działań wojennych na Bałtyku.
Załoga ORP “Pomorzanin” wykazała się niezwykłą odwagą i poświęceniem, co zostało docenione przez najwyższe dowództwo. Ich działania na rzekach Polesia są przypomnieniem, że nawet w trudnych warunkach można osiągnąć znaczące sukcesy dzięki determinacji i profesjonalizmowi.
Podsumowanie
ORP “Pomorzanin” jest symbolem narodowych aspiracji do odbudowy sił zbrojnych w okresie międzywojennym. Jako pierwszy okręt Marynarki Wojennej II Rzeczypospolitej, odegrał kluczową rolę w operacjach rzecznych podczas wojny polsko-bolszewickiej, pokazując, że Polska potrafiła wykorzystać dostępne zasoby do obrony swojego terytorium. Jego historia jest świadectwem odwagi i determinacji polskich marynarzy, którzy walczyli w najbardziej niesprzyjających warunkach, aby chronić niepodległość swojego kraju.